"کاهش بارندگی" اصلی‌ترین پاسخی ست که چند سالی هست به تمام مشکلات زیست محیطی ما در شهر همدان از قطعی آب شرب و کمبود آب کشاورزی گرفته تا خشک شدن تالاب‌ها و رود‌ها و بیابان زایی‌ها و گردوغبار داده می‌شود. دلایل مختلفی نیز برایش عنوان می شود از جمله افزایش دما، افزایش گاز‌های گلخانه‌ای، سوراخ شدن لایه‌ی اوزون، تغییر اقلیم و حتی قهر و غضب خداوند. اما آیا این پاسخ صحیح است؟
سعید افقی
در تابستانی به سر می‌بریم با رود‌ها و تالاب‌های خشک شده، طبیعت بی‌رمق، سد خالی و قطعی آب شدید! در حالی که تابستان‌های همدان از گذشته به آب و هوای مطلوب و رود‌های زیبا و طبیعت دلنشین معروف بوده است.
به گزارش تابناک همدان؛ قطعی آب شهری این روز‌ها یک معضل کاملا جدیست، آب منازل در طول روز به طور نامنظم، به دفعات و با مدت زمان طولانی قطع می‌شود و زمانی که هست هم فشاری آنچنان اندک دارد که عملا قابل استفاده نیست! شاید با اغماض بتوان گفت آب شهری در همدان قطع است مگر اینکه خلافش ثابت شود!
"کاهش بارندگی" اصلی‌ترین پاسخی ست که چند سالی هست به تمام مشکلات زیست محیطی ما در شهر همدان از قطعی آب شرب و کمبود آب کشاورزی گرفته تا خشک شدن تالاب‌ها و رود‌ها و بیابان زایی‌ها و گردوغبار داده می‌شود.
دلایل مختلفی نیز برایش عنوان می شود از جمله افزایش دما، افزایش گاز‌های گلخانه‌ای، سوراخ شدن لایه‌ی اوزون، تغییر اقلیم و حتی قهر و غضب خداوند. اما آیا این پاسخ صحیح است؟
آیا کاهش بارندگی در سالهای اخیر در همدان به میزانی بوده که این بحران را ایجاد کند؟
آیا میزان بارشی که سالانه داریم، کم یا زیاد، واقعا نمی‌تواند پاسخگوی نیاز ما باشد؟
کاهش بارندگی چقدر است؟
پاسخ این سوالات را می‌توان با بررسی داده‌های هواشناسیِ استان به دست آورد. طبق داده‌های سازمان هواشناسی استان همدان، میزان بارندگی استان در دهه‌ی نود یعنی از سال ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۹ نسبت به دراز مدت ۴۴ ساله، کمتر از ۲ درصد کاهش داشته است. البته سال ۱۴۰۰ تقریبا کم بارش بوده، اما شرایط حساسی که ما در آن هستیم قطعا حاصل یک سالِ کم بارش نیست و در بازه‌ی حداقل ۱۰ ساله ایجاد شده است. البته بازه‌ی ۱۰ سالهای که کمتر از ۲ درصد کاهش بارندگی نسبت به درازمدت داشته است!
میزان آب ورودی و میزان مصرف چقدر است؟
اما فارغ از اینکه میزان بارندگیِ سالانه‌ی ما کم است یا زیاد، آیا می‌تواند نیاز ما را تامین کند؟ با یک محاسبه‌ی ساده می‌توان دریافت که متوسط آب حاصل از بارش سالانه در استان چقدر است. استان همدان مساحتی حدود ۱۹۴۹۰ کیلومتر مربع دارد و متوسط بارندگی آن حدودا ۳۲۰ میلی‌متر است.
با ضرب این دو عدد در هم به عدد بسیار بزرگ 6/2 میلیارد مترمکعب می‌رسیم! این مقدار تنها حاصل بارش‌خود استان است و با احتساب سایر آب‌های ورودی به استان که رود‌های سرچشمه گرفته از بالادست هستند، این مقدار بسیار بیشتر می‌شود. طبق آمار منتشر شده از کارگروه ملی سازگاری با کم آبی، میزان آب مصرفی استان همدان سالانه 2/4 میلیارد متر مکعب است یعنی چیزی حدود ۴۰ درصد از تنها آب حاصل از بارندگی.
با این اعداد و ارقامی که به دست آمد این سوالات به وجود می‌آید که منشا مشکلات آبی که داریم چیست؟
پس این همه آب کجا می‌رود که نه تالابی احیا می‌شود، نه رودی پرآب می‌شود و نه تراز سفر‌های زیرزمینی به اندازه کافی بالا می‌رود؟
مشکل اصلی، سیل، تبخیر و تغییر الگوی بارش!
واقعیت این است که عمده‌ی آب ورودی به استان، چیزی حدود ۴ برابرِ آب مصرفی ما، قبل از رسیدن به مرحله‌ی مصرف در قالب سیلاب و تبخیر از دست می‌رود و ما بخش بسیار کمی از آب ورودی به استان را-کمتر از ۲۰ درصد - ذخیره می‌کنیم. روش‌های ذخیره سازی ما مناسب نیستند و با ذخیره سازی سطحی آب را در معرض تبخیر قرار می‌دهیم.
با احداث سد‌ها و بند‌های انحرافی متعدد مسیر آب را از تالاب‌ها منحرف می‌کنیم و با خشک کردن آن‌ها کانون گرد و غبار تولید می‌کنیم. نمونه‌اش همین تالاب خشک شده‌ی آق‌گل که تغذیه‌اش باید از رود قره‌چای باشد که سد اکباتان و پس از آن سد الغدیر ساوه آبش را می‌مکند. همچنین با کاهش سطح پوشش گیاهی و احیا نکردن مراتع، راه را برای سیلاب باز کرده‌ایم و نفوذ آب به سفره‌های زیر زمینی را کاهش داده‌ایم. تغییر اقلیم و تغییرات به وجود آمده در الگوی بارش نیز قضیه را کمی پیچیده‌تر می‌کنند.
افزایش دما و بوجود آمدن جزایر گرمایی در شهر‌ها موجب شده برف سهم کم‌تری در میزان بارش داشته باشد و قالب بارش به صورت باران باشد. همان میزان برف هم به دلیل افزایش دما زودتر از موعد آب شده و در زمانی که نه استفاده می‌شود و نه به درستی ذخیره، وارد رودخانه‌ها شده و از دسترس خارج شود. بارش باران نیز به صورت کوتاه و سیلابی درآمده و همین ذخیره سازی‌اش را نیازمند روش‌های سازگار با سیلاب می‌کند.
آبخیزداری اصولی، بهترین راه چاره
حالا با تمام این اوصاف راه چاره چیست؟
چگونه می‌توانیم آبی که هست را قبل از اینکه با سیلاب و تبخیر نیست شود به اندازه‌ای که برای مصرف نیاز داریم ذخیره کنیم؟ طبق نظرات کارشناسان و پژوهشگران حوزه‌ی آب، پاسخ یک کلمه است؛ آبخیزداری! روش‌های آبخیزداری و آبخوان داری که در گذشته استفاده می‌شدند و در چندین سال اخیر به فراموشی سپرده شده‌اند ساده‌ترین راهکار این مسئله هستند.
با استفاده از این روش‌ها می‌توان حدود ۳۰ درصد بیشتر از آب حاصل از بارش را در سفره‌های زیرزمینی ذخیره کرد تا هم کمبود آب جبران شود، هم از افت تراز آب‌های زیرزمینی که زنگ خطر فروچاله‌ها و فرونشست زمین است جلوگیری شود. افزایش پوشش گیاهی و احداث بند‌ها در مسیل‌ها و دامنه‌ی کوه‌ها از جمله این اقدامات هستند که هم سرعت سیلاب را کم کرده و آنرا مهار می‌کنند، هم با ایجاد یک زمان مکث کوتاه برای جریان آب، شرایط نفوذ هرچه سریعتر و بیشتر آب به سفره‌های زیرزمینی را فراهم می‌کنند؛ جایی که آب از گزند تبخیر در امان است.
همچنین خوب است بدانید آبخیزداری نه تنها مشکل ذخیره‌ی آب را برطرف می‌کند، بلکه می‌تواند اکوسیستم را در جهت به تعادل رسیدن یاری کند. کاهش و کنترل سیلاب، شکستن جزیره‌ی گرمایی، بادشکنی و کاهش سرعت باد، کاهش دما و بازگشت بارش‌های زمستانه به برف همگی به لطف آبخیزداری صحیح و اصولی امکان‌پذیر است. در کنار تمام این اوصاف هزینه‌ی بسیار پایین نسبت به سدسازی و همچنین پتانسیل اجرای مردمی، آبخیزداری را تبدیل به معجزه‌ای برای مشکلات آبی استان همدان و حتی تمام کشور می‌کند.
امروز سیلاب و فردا خشکسالی
به هر حال بارش برف و باران یک ریتم نوسانی دارد، یک سال بالاتر از میانگین است و یک سال پایین‌تر و ما گا‌ها با سال‌هایی با بارش کمتر مواجه می‌شویم. اما هنر این است که بتوانیم در سال‌هایی که بارش زیادی داریم آن را درست ذخیره کنیم و با باز گذاشتن راه سیلاب و در معرض تبخیر قرار دادنش، به راحتی از دستش ندهیم تا بتوانیم ذخایر آب‌مان را برای سال‌هایی با بارندگی کمتر آماده نگه داریم.
سال ۹۷ سد اکباتان نزدیک به ۴۵ روز سرریز شد، آیا این آب در آن سال پرباران نباید به گونه‌ای ذخیره می‌شد که در سالهای خشک‌تر مثل ۱۴۰۰ برایمان بماند؟ سرریز سد در سالهای ۹۸ و ۹۹ به کدام سمت روانه شد؟ اگر در سالهای پربارش با آبخیزداری اصولی تراز سفره‌های زیرزمینی را بالاتر آورده و پوشش گیاهی را افزایش داده بودیم .
آیا در یک سال اخیر اینچنین با مشکل کم آبی دست و پنجه نرم می‌کردیم؟
اینطور که به نظر می‌آید، مشکل آب در استان همدان و حتی می‌توان گفت در سرتاسر ایران بیشتر از اینکه زیست محیطی باشد، مدیریتی است. دی‌ماه ۱۴۰۰، حدود ۱۷ میلیارد متر مکعب سیلاب از حوضه‌های جنوبی کشور خارج و وارد آب‌های آزاد شد. همین مناطق الآن دچار خشکسالی هستند.
در بهار امسال چندین سیلاب در شمال کشور، ایران مرکزی و خراسان داشتیم در حالی که اکثر این مناطق دچار کم آبی هستند؛ و آخرینِ این سیلاب‌ها در دو سه هفته‌ی اخیر رخ داد که حجمی نزدیک به ۲۵ میلیارد مکعب آب به ارمغان آورد در حالی که با خشکسالی شدید دست و پنجه نرم می‌کنیم و به دلیل سوء مدیریت تنها حدود ۴ درصد این آب‌ها ذخیره شده و تنها خسارات مالی و جانی‌اش برایمان باقی مانده. وقتی مدیریت ما صحیح نباشد نعمت تبدیل به نقمت می‌شود و آبی که می‌تواند دوای درد خشکسالی باشد، تنها خسارت بر جای می‌گذارد و از دسترس خارج می‌شود.
