کیوان صفی‌خانی
در دهه‌های اخیر، توصیف و درک دقیق توزیع تنوع زیستی بر روی زمین به یکی از مهم‌ترین چالش‌های بوم‌شناسان، تاکسونومیست‌ها و زیست‌شناسان تکاملی و حفاظتی تبدیل شده است. تنوع زیستی همه اشکال زندگی در روی زمین از حیوانات، گیاهان و قارچ‌ها گرفته تا میکروارگانیسم‌ها یا میکروب‌هایی مانند باکتری‌ها را در برمی‌گیرد. تنوع زیستی در سه سطح شامل تنوع ژنی، تنوع گونه و تنوع زیست بوم (اکوسیستم) مطرح است.
به گزارش تابناک همدان، تنوع زیستی که امروز شاهد آن هستیم، محصول میلیارد‌ها سال تکامل موجودات است که به وسیله فرآیند‌های طبیعی به وجودآمده است و البته به‌طور فزاینده‌ای تحت تأثیر فعالیت‌های مختلف انسان بوده است. زمانی که یک گونه از بین می‌رود، در واقع محصول میلیون‌ها سال زمان و صرف انرژی که منجر به تکامل آن گونه شده از بین رفته است. اهمیت تنوع زیستی و چگونگی مدیریت آن به صورت خاص بر حفاظت و بهره‌برداری پایدار از منابع بیولوژیکی آن استوار است.
به مناسبت روز تنوع زیستی گفتگویی با کیوان صفی‌خانی رئیس بخش تحقیقات جنگل و مرتع و عضو هیأت علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان همدان داشتم که در ادامه با هم می‌خوانیم.
چه عواملی باعث تغییر در پوشش گیاهی شده است؟
پوشش گیاهی و اجزای تشکیل دهنده آن یعنی «گونه‌های گیاهی در سراسر جهان به عنوان بخشی از تنوع زیستی، طی قرن حاضر دستخوش تغییرات وسیعی شده که کاهش گسترده منابع ژنتیکی و تغییرات در اکوسیستم و عملکرد آن‌ها را در پی داشته است». در کشور‌های در حال توسعه این تغییرات شدیدتر بوده و خسارات زیست محیطی و انقراض گونه‌های گیاهی و جانوری را به همراه داشته است. افزایش جمعیت و به تبع آن گسترش شهرنشینی به همراه تغییرات اقلیمی، گرم شدن کره زمین و خشکسالی، فرسایش خاک، رانش زمین، سیلاب‌ها، دخالت‌های بی رویه انسانی از طریق تغییرات کاربری اراضی به منظور توسعه صنعت و کشاورزی، جاده سازی، آتش سوزی، چرای مفرط دام، برداشت بی‌رویه گیاهان برای کاربرد‌های دارویی، علوفه‌ای و تغذیه‌ای، حضور گونه‌های مهاجم، آلودگی‌های شیمیایی و ... سبب تغییرات گسترده و سریع در زیستگاه‌های طبیعی به ویژه در ساختار و ترکیب اکوسیستم‌هایی مانند جنگل‌ها و مراتع منجر به تبدیل آن‌ها به چشم انداز‌های انسان ساخت شده است. تخریب رویشگاه‌ها از جمله علل اصلی انقراض گونه‌های گیاهی محسوب می‌شود.
*ایران رویشگاه هشت هزار گونه گیاهی آوندی*
صفی خانی گفت: برآورد شده است که ایران دارای 8 هزار گونه گیاهی آوندی است که در بین آن‌ها گونه‌هایی وجود دارند که رویشگاه آن‌ها فقط کشور ایران است و به آن‌ها گونه‌های انحصاری گفته می‌شود. در میان این گیاهان انحصاری، برخی گونه‌های گیاهی عرصه انتشارشان به یک یا چند رویشگاه کوچک محدود می‌شود که به عنوان گونه‌های گیاهی نادر از آن‌ها یاد می‌شود. برخی گیاهان نیز نیمه انحصاری هستند که علاوه بر ایران فقط در یک یا دو کشور دیگر نیز رویش دارند. در مجموع طبق آخرین اطلاعات، در ایران ۲هزار ۹۵۷ گونه گیاهی انحصاری و نیمه انحصاری وجود دارد که حدود ۳۰ در صد از کل گونه‌های گیاهی کشور را شامل می‌شود.
وی خاطر نشان کرد: حفظ گونه‌های گیاهی نادر، انحصاری و نیمه انحصاری حائز اهمیت بسیار زیادی است، زیرا در صورتی که این گونه‌ها در رویشگاه‌های محدودشان از بین بروند برای همیشه از فهرست گیاهان جهان حذف می‌شوند و تنوع زیستی جهان کاهش می‌یابد. ایران با داشتن حدود ۹۱/۲۳ درصد گونه‌های انحصاری به عنوان پانزدهمین کشور دنیا و یکی از مراکز مهم تنوع گیاهی دنیای قدیم محسوب می‌شود.
او در پاسخ به این سوال که با تو جه به اهمیت تنوع زیستی و حفظ گونه‌های گیاهی به ویژه گونه‌های در حال انقراض چه تدابیری اندیشه شده است، اذعان کرد: تحادیه بین المللی حفاظت از محیط زیست موسوم به IUCN با به بکارگیری معیار‌هایی مشخص، گیاهان را در چند طبقه حفاظتی تقسیم نموده است که در میان آن‌ها گونه‌های با طبقات حفاظتی "به شدت در خطر انقراض یا بحرانی"، "در خطر انقراض" و "آسیب پذیر" از اهمیت بسیار بالایی برخوردارند، زیرا چنانچه برنامه ریزی‌های صحیح برای حفاظت از این گونه‌ها انجام نشود حتی ممکن است در طبقات حفاظتی بالاتر یعنی "گونه‌های منقرض شده در طبیعت" یا "منقرض شده" قرار گیرند و برای همیشه از بین بروند.
وی افزود: بر اساس نتایج اجرای طرح تحقیقاتی تعیین جایگاه حفاظتی گونه‌های گیاهی ایران در استان همدان، از ۲۲۵ گونه گیاهی انحصاری ایران که پراکنش آن‌ها در استان همدان گزارش شده است، ۱۹۵ گونه مورد ارزیابی قرار گرفته است و جایگاه حفاظتی برای آن‌ها تعیین شده است که از این تعداد ۱۶۱ گونه در طبقه حفاظتی "بحرانی یا به شدت در خطر انقراض" و ۳۴ گونه در طبقه حفاظتی "در خطر انقراض" هستند و این زنگ خطر بزرگی برای تنوع زیستی گیاهی استان است.
جمع آوری بیش از ۹ هزار نمونه گیاه از استان همدان
صفی خانی تصریح کرد: طبق تحقیقات انجام شده در مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان و بر اساس مجموع اطلاعات به دست آمده از بیش از ۹ هزار نمونه گیاه جمع‌آوری شده از استان همدان که در هرباریوم این مرکز نگهداری می‌شوند و همچنین گزارش‌های موجود در منابع علمی گیاه شناسی، ۱هزار ۶۷۳ گونه گیاهی از ۵۱۳ جنس و ۹۳ خانواده در استان همدان پراکنش دارند.
*تخریب اراضی مساوی با انقراض گونه‌ها
صفی خانی در خصوص علل اصلی تهدید و انقراض گونه‌های گیاهی بیان کرد: متأسفانه در سالیان اخیر از یک طرف توسعه بخش کشاورزی و صنعت و از طرف دیگر توسعه شهرنشینی، سبب تغییرات گسترده‌ای در کاربری‌های اراضی منابع طبیعی استان همدان اعم از مراتع، جنگل‌ها، اراضی حاشیه تالاب‌ها و حریم رودخانه‌ها شده است. تخریب این اراضی که رویشگاه‌های گونه‌های گیاهی مختلف می‌باشند از جمله علل اصلی تهدید و انقراض گونه‌ها محسوب می‌شود و ادامه این روند در آینده می‌تواند منجر به کاهش جمعیت، تهدید یا انقراض گونه‌های گیاهی بیشتری در استان شود. تجاوز به حریم عرصه‌های منابع طبیعی استان و شخم عرصه‌های مرتع‌ای و جتگلی به منظور توسعه اراضی کشاورزی و احداث باغ میوه و پدیده نوظهور کوه خواری به منظور ویلا سازی، نقش بسیار مهمی در دگرگون نمودن سیمای منابع طبیعی استان همدان داشته‌اند که منجر به تهدید گونه‌های گیاهی این عرصه‌ها و سبب هجوم گونه‌های غیربومی و گیاهان هرز مزارع به مراتع استان شده است.
او گفت. به دلیل نیاز روزافزون به تولیدات دامی، بهره برداری از مراتع در استان همدان و فشار حاصل از چرای دام‌ها بیش از چند برابر ظرفیت آن‌ها است. به علاوه با آغاز فصل بهار وکوچ عشایر از استان‌های گرمسیر به استان همدان و اطراق آن‌ها برای مدت حدود ۶ ماه از سال در رویشگاه‌هایی که زمانی از بالاترین تنوع گونه‌های گیاهی برخوردار بوده اند، فشار وارده بر عرصه‌های منابع طبیعی استان را مضاعف می‌گردد. فشار ناشی از چرای زودرس توسط دام‌ها قدرت احیا و تکثیر را از گونه‌های گیاهی صلب نموده و به تدریج حضور آن‌ها در عرصه‌های منابع طبیعی استان کمرنگ‌تر شده و نهایتاً منجر به حذف و انقراض آن‌ها از این عرصه‌ها می‌گردد. این فشار بیش از حد بر مراتع به ویژه در سالیان اخیر در مناطق مهم تنوع فلوریستیک استان همدان نظیر ارتفاعات الوند، کوه‌های گرین نهاوند، کوه آق بلاع آق داغ در کبودرآهنگ و ارتفاعات خرقان و کوه بوقاطی (بغراطی) در رزن به شدت به چشم می‌خورد.
صفی خانی با اشاره به اینکه با برداشت چوب و بوته کنی به عنوان سوخت و تهیه زغال نیز فشار بر عرصه‌های طبیعی استان در حال افزایش است، اظهار داشت: احداث و یا گسترش حوزه سدها، جاده کشی در مناطق کوهستانی، آفرود سواری، ایجاد و گسترش غیر اصولی تفرجگاه‌ها در عرصه‌های جنگلی و مرتعی در دل بهترین رویشگاه‌های کوهستانی و مرتعی استان همدان نقش به سزایی در تهدید گونه‌های گیاهی استان همدان و انقراض آن‌ها داشته‌اند. استخراج از معدن سنگ آهن در محدوده کوه آلموبلاغ که یکی از رویشگاه‌های مرتعی استان است اثرات تخریبی بسیاری در سیمای پوشش گیاهی این منطقه گذاشته و عملاً در مناطق مورد بهره برداری پوشش گیاهی و خاک به طور کامل از بین رفته و باطله‌های حاصل از استخراج به صورت توده‌های عظیمی در منطقه بر روی هم انباشته شده است. استخراج سنگ گرانیت از کوهستان الوند نیز در تخریب پوشش گیاهی، از بین رفتن رویشگاه گونه‌های گیاهی و تهدید و انقراض آن‌ها مؤثر بوده است.
وی در خصوص عوامل دیگر تهدید کننده پوشش گیاهی و تنوع گونه‌های گیاهی استان همدان به منابع تولید آلودگی هوا نظیر خودرو‌ها و دود ناشی ازکارخانه‌های صنعتی، آلودگی‌های ناشی از فعالیت‌های کشاورزی مانند مصرف بی رویه کود‌های شیمیایی و سموم آفت کش اشاره کرد.
این مقام مسئول با بیان اینکه تشدید فرسایش خاک، رسوب زایی و آتش سوزی مراتع از عوامل مهم در تخریب پوشش گیاهی وکاهش تنوع گونه‌های گیاهی در استان است. تصریح کرد: افزایش غلظت ریزگردها، آلودگی منابع آب سطحی و دفن غیر بهداشتی زباله‌های شهری و بیمارستانی، از جمله منابع عمده آلایندگی در محیط‌های طبیعی در استان هستند که با نامساعد کردن شرایط زیستگاه‌های طبیعی برای رشد، تکثیر، زادآوری و بقای نسل گیاهان، اثرات جبران ناپذیری در تنوع گونه‌ای و تهدید گونه‌های گیاهی به ویژه گونه‌های انحصاری و نادر خواهند گذاشت.
وی تاکید کرد: توسعه همه جانبه جوامع بشری تنها با بهره برداری پایدار از اکوسیستم حاصل می‌شود که کاهش فقر و افزایش فرصت‌های توسعه اقتصادی و فرهنگی را به دنبال خواهد داشت. از طریق درک صحیح و علمی در مورد نحوه استفاده از منابع طبیعی و درک ارزش‌های جهانی محیط زیست و همراهی دانشمندان، سیاست گذاران و رهبران اقتصاد می‌توان عملکرد اکوسیستم را افزایش داد. گسترش این تفکر نیازمند یکپارچگی در تصمیم گیری‌ها، سیاست گذاری‌ها و عملکرد‌های منطقه‌ای، ملی و بین المللی در همه رده‌ها است.
