دکتر زهره خدایی، متخصص علوم تغذیه درباره گرمازدگی میگوید: در فصل تابستان به علت حرارت و دمای بالا و به خصوص اگر با رطوبت همراه شود، مشکلات مربوط به دما برای افراد پیش میآید. مشکلات معمولا شامل کرامپ یا گرفتگیهای ناشی از گرما یا ضایعات پوستی ناشی از گرما و گرمازدگی خفیف یا گرما زدگی شدید است. علایم گرما زدگی خفیف و شدید با یکدیگر فرق دارد و در پزشکی اصطلاحاتی متفاوت دارند. معمولا با افزایش دما مراجعات بیمارستانها بخاطر کم آبی یا عدم تعادل الکترولیتها یا مشکلات دیگر مرتبط با گرما بسیار بیشتر میشود. به خصوص زمانی که دما بالاتر میرود.
_ چه کسانی در معرض گرما زدگی یا مشکلات مربوط به گرما قرار دارند؟
گرما زدگی شدید زمانی به وجود میآید که دمای بدن از ۳۹.۵ بالاتر میرود
افرادی که بالای ۶۵ سال سن دارند و کودکان زیر ۴ سال و کسانی که فعالیت بدنی زیادی دارند. مثلا در محیط باز ورزشهای سنگین انجام میدهند یا افرادی که محل شغل شان در محیط باز است و مشاغل سنگینی در فضای باز دارند؛ این گروهها بیشتر مستعد گرما زدگی میشوند. بدن ما قادر نیست تغییرات دمایی زیادی را تحمل کند یعنی مکانیزمی ندارد که بتواند خودش را خوب خنک نگه دارد وقتی دمای بدن از ۳۷ بالاتر میرود، منظور دمای داخلی بدن است و دمای مرکزی بدن و همان دمایی که وقتی تب داریم و دماسنج را در زیر زبان یا زیر بغل قرار میدهیم آن را میخوانیم. منظور ما از دمای بدن آن دما است. دما در این مواقع از ۳۷ درجه شروع به بالاتر رفتن میکند و کم کم علائم ناشی از گرمازدگی مشخص میشود، اما گرما زدگی شدید زمانی به وجود میآید که دمای بدن از ۳۹.۵ بالاتر میرود. بدن ما برای خنک کردن خودش مکانیزمهای مختلفی دارد، یکی از مهمترین مکانیزمها از طریق تبخیر عرق میباشد که به خنک شدن بدن کمک میکند. اما اگر محیط خیلی مرطوب باشد این مکانیزم چندان کارایی ندارد یا زمانی که ما به اندازهی کافی هیدراته نیستیم یعنی آب کافی مصرف نکرده ایم یا اگر افرادی هستند که زیاد عرق نمیکنند، اینها بیشتر در معرض گرما زدگی قرار میگیرند. بخاطر اینکه نمیتوانند از مکانیزم قوی بدن استفاده کنند. شاید ندانید که بعضی از داروها هستند که این مکانیزمهای خنک کردن بدن را ناکارآمد میکنند. مثلا داروهای آنتی هیستامین که در قرصهای سرما خوردگی زیاد میبینیم یا قرصهای آنتی کولنلژیک که گاهی اوقات برای انواع دل درد و اسهال استفاده میشوند. داروی دکلژستانت که گاهی اوقات برای درمان بعضی از انواع سینوزیت استفاده میشود یا افرادی که داروهای فشار خون مصرف میکنند. اینها داروهایی هستند که مکانیزمهای مربوط به خنک کردن بدن را تحت تاثیر قرار میدهند و افرادی که این داروها را مصرف کرده اند بیشتر در معرض گرما زدگی قرار میگیرند.
-علائم گرما زدگی چه علائمی است؟
علائم مشکلات مربوط به گرما خیلی متفاوت است. ممکن است که فقط احساس تشنگی و گیجی و خستگی باشد و اگر شدیدتر باشد احتیاج به درمان و مراقبت اورژانسی دارد. ممکن است به صورت گرمی و برافروختگی پوست و سردرد تهوع سرگیجه و تپش قلب و گیجی یا حتی از دست دادن هوشیاری باشد.
-چگونه میتوانیم از گرما زدگی پیشگیری کنیم؟
در زمان پیک گرما در محیط بیرون از خانه قرار نگیریم
یکی از راه کارها این است که مراقب باشیم و در معرض دمای بالا قرار نگیریم به خصوص زمانی که رطوبت هم زیاد باشد به عنوان مثال در شهرهای جنوبی کشور و در مناطق خوزستان کیش یا بندرعباس باید بیشتر مراقب باشیم و در زمان پیک گرما در محیط بیرون از خانه قرار نگیریم یا در زیر سایه باشیم یا در مکانهایی که هوا خنکتر است تا مدت طولانی در معرض حرارت و گرما قرار نگیریم. از لباسهایی استفاده کنیم که خنک و سبک باشند. رنگهای روشن داشته باشند و حرارت و نور خورشید را جذب نکنند و قابلیت جریان هوا از داخل لباس وجود داشته باشد به دلیل اینکه تعریق با جریان هوا باعث خنک شدن بدن ما میشود. یکی از موضوعات مهم این است که حتما هیدراته باشید. یعنی به اندازهی کافی آب بنوشید. از مصرف الکل و نوشیدنیهای کافئین دار مانند قهوه خودداری کنید، چون فرد را مستعد گرما زدگی و از دست دادن آب میکند. اگر از محیط بیرون بر میگردید و احساس گرما میکنید فورا با دوش آب خنک دمای بدن را پایین بیاورید. همچنین میتوانید لباس هایتان را خیس کنید یا از حوله یا دستمال خیس برای خنک کردن خودتان استفاده کنید یا دستمالی خیس را روی فن بگذارید یا روی پنکه بگذارید که وقتی باد با آن برخورد میکند دمای محیط را پایینتر بیاورد و شما را بهتر خنک کند. از آیس پکها یا همان کیسههای یخ استفاده کنید و آن را در قسمتهایی از بدن که اهمیت بیشتری دارد مثلا روی گردن یا ناحیهی زیر بغل قرار بدهید. اگر با وجود رعایت این مسائل باز هم احساس گرمازدگی یا حالت تهوع یا گیجی بیشتر کردید باید از مراقبتهای پزشکی کمک بگیرید.
– یکی از نکات کلیدی در مورد گرما زدگی استفاده کافی از آب و الکترولیتها است. حالا باید چه مقدار آب بنوشیم؟
زمانی که در معرض هوای گرم قرار میگیرید به ازای هر مدت قرار گرفتن در هوای گرم یک لیوان اضافیتر بنوشید
معمولا اگر در هوای گرم قرار نگرفته باشید ۸ تا ۱۰ لیوان آب احتیج دارید برای آن که بدن تان هیدراته باشد، اما زمانی که در معرض هوای گرم قرار میگیرید به ازای هر مدت قرار گرفتن در هوای گرم یک لیوان اضافیتر بنوشید. اگر مقدار تعریق زیاد باشد نباید آب خالی نوشید و بهتر است آبهایی باشد که حاوی الکترولیتها باشد این آبها بهتر است به صورت نوشیدنیها باشد. یعنی اگر کسی ورزش میکند یا فعالیت بدنی زیاد دارد فقط نوشیدن آب به تنهایی کافی نیست. نوشیدن آبهایی که حاوی الکترولیتها هستند و آبهایی که برای ورزشکاران توصیه میشوند میتواند مفید واقع شوند. آب سبزیجات هم مقدار زیادی الکترولیت دارد مثلا آب کرفس و آب گوجه فرنگی که مقدار زیادی الکترولیت دارد که نوشیدنشان کمک کننده است. پس نوشیدن آب که مصرفش به صورت ۸ لیوان آب میباشد. سایر مایعات مصرفی در گرما نباید خیلی شیرین باشند. مصرف نوشابه یا آب میوههای صنعتی که مقدار زیادی شکر دارند فایدهای ندارد. چای هم نباید پررنگ باشد و خیلی هم کم رنگ نباشد. چای با این کیفیت مشکلی ندارد و تقریبا معادل آب میشود. پس باید یک فنجان به ازای هر ۱۵ تا ۲۰ دقیقهای که اضافهتر در معرض گرما قرار گرفتیم آب بنوشیم.
بهتر است که آب به تدریج نوشیده شود
یکی از بهترین نوشیدنیهای حاوی الکترولیت که در دسترس ما است، محلولهای o r s است
یادمان باشد نوشیدن آب در فواصل کوتاه مفیدتر از این میباشد که یک باره مقدار زیادی آب بنوشیم. یعنی بهتر است که آب به تدریج نوشیده شود. پس گفتیم بهترین راه حل برای پیشگیری و درمان گرما زدگی یا مشکلات ناشی از گرما هیدراته بودن است که باز هم توضیح دادیم که مقدار کافی آب بنوشیم بین ۷ تا ۱۰ لیوان در طول روز و بر اساس اینکه چه مقدار در معرض گرما قرار گرفتیم هم یک فنجان آب در هر زمان یک ربع تا ۲۰ دقیقه قرار گرفتن در معرض گرما آب اضافهتر بنوشیم. اما وقتی تعریق زیاد داشته باشیم مثل زمانی که فعالیت بدنی مان زیاد باشد، باعث میشود الکترولیتها مثل سدیم و پتاسیم و… را از دست بدهیم؛ بنابراین نوشیدنیهایی که حاوی الکترولیت است مفید است. من به چند نمونه اشاره میکنم. نوشیدنی ورزشی را میتوانید از بیرون تهیه کنید، اما چیزی که من معرفی میکنم را میتوان در منزل تهیه کرد. حتی میتوانید از قبل در فریزر نگه دارید و به صورت خنک استفاده کنید. یعنی خوردن نوشیدنیهای خنک هم کمک میکند که دمای بدن بیشتر پایین بیاید. یکی از بهترین نوشیدنیهای حاوی الکترولیت که در دسترس ما است، محلولهای o r s است این محلولها دقیقا از نظر الکترولیتها به گونهای طراحی شده اند که به همان اندازهای که بدن ما نیاز دارد این نسبت را فراهم کند.
میتوانید پودر o r s را به مقداری که گفته میشود مثلا یک بسته پودر را در یک لیتر آب حل کنید و برای اینکه طعم شور و شیرینی دارد و بی مزه است محلول را در یخچال یا فریز نگه داری کنید و بهتر است همان طور یخ مانند و مثل یخ در بهشت یعنی آب و یخ مانند استفاده کنید که نوشیدنی خوبی برای گرمازدگی میباشد و هم برای ورزشکاران و هم برای کسانی که در هوای گرم فعالیت میکنند مفید میباشد. اگر که این طعم برایتان خوشایند نبود میشود مقداری آب پرتقال هم به آن اضافه کرد که طعم بهتری به ما میدهد. میتوانید آب لیمو ترش را به مقدار یک سوم لیوان با دو سوم لیوان آب معمولی و یک ونیم قاشق چایخوری عسل و یک هشتم قاشق چایخوری نمک مخلوط کنید. این هم یک نوشیدنی الکترولیت خوب است. برای نمک میتوانید نمک تصفیه نشده استفاده کنید، چون نمک تصفیه شده فقط سدیم زیادی دارد اگر نمک یددار باشد خب ید هم اضافه شده است، اما آن چیزی که ما میخواهیم برای این که میخواهیم الکترولیتهای دیگر را داشته باشد، نمکهای تصفیه نشده است که میتوانیم در این موارد استفاده کنیم.
در کشور ما این احتمال وجود دارد نمکهای دریا آلودگی به فلزات سنگین داشته باشند، اما نمک معدن هم در دسترس داریم یعنی آن چیزی که به اسم نمک سنگ فروخته میشود منظور است و میتوانیم به مقدار کم استفاده کنیم. این نوع نمک الکترولیتهای مختلفی دارد و کمک کننده است در دستورالعمل بعدی میتوانید دو فنجان آب را با سه چهارم فنجان آب پرتقال و یک چهارم فنجان آب لیمو و یک هشتم قاشق چایخوری نمک تصفیه نشده یا نمک معدن و یک قاشق چای خوری عسل با هم مخلوط کنید که نوشیدنی حاوی الکترولیتهای به اندازه است و میتواند کمک کننده باشد. در همین دستور العمل باز میتوانیم آب لیمو مثلا یک چهارم فنجان با نصف فنجان آب و یک هشتم قاشق چای خوری نمک و چهار عدد توت فرنگی و یک چهارم قاشق چای خوری عسل را مخلوط کنید. این هم طعم جدیدی است و یک نوشیدنی مناسب است.
در دو مرحله میتوانیم مشکل ناشی از گرما زدگی را دسته بندی کنیم
همین نوشیدنیها با مقداری عسل بیشتر تبدیل به نوشیدنی ورزشی میشود، چون معمولا کسی که فعالیت بدنی زیادی انجام میدهد در حین ورزش نیاز به مقداری مواد قندی دارد و در همین دستور العملهایی که گفتم اگر مقدار عسل را به جای یک قاشق سه قاشق چای خوری یا به مقدار بیشتر تبدیل کنیم، نوشیدنی ورزشی داریم. پس قبلیها برای نوشیدنیهای الکترولیت است و این دستور برای نوشیدنیهای ورزشی میباشد. ما در دو مرحله میتوانیم مشکل ناشی از گرما زدگی را دسته بندی کنیم در مرحله اول زمانی که دما کمتر بالا باشد به صورت سر درد و تهوع و استفراغ و خستگی و حتی بیقراری و تشنگی و استرس و اضطراب، عدم تعادل، نبض ضعیف و تند و یا تعریق شدید و بالا رفتن دمای بدن زیر ۴۰ درجه سانتی گراد. این علایم در مرحله اول قابل مشاهده میباشد. اگر به این حالت رسیدید در زیر سایه یا مکانی که هوای خنک داشته باشد قرار بگیرید آب بنوشید و بدن را با کمپرس خنک کنید یا دوش آب سرد بگیرید. برای پایین آمدن دمای بدن در مرحلهی دوم که مرحله شدیدتری میباشد اگر دما از ۳۹.۵ یا ۴۰ درجه بالاتر رفته باشد علایم سردرد و تهوع و استفراغ دارد در اینجا نبض خیلی تند شده است و تشنگی شدیدتر است و زبان تورم و خشکی دارد و گیجی یا حالتی وجود دارد که نمیتوانیم جهت یابی درستی داشته باشیم یا نمیتوانیم با کسی که در مقابلش قرار گرفته ایم محکم صحبت کنیم. این از دسته علائم گرمازدگی میباشد که علامت مهم دمای بدن بالای ۴۰ درجه است. این وضعیت به سرعت میتواند به طرف تشنج و حتی کما برود و ممکن است که بدن در این حالت تعریق داشته باشد یا نداشته باشد. عروق خیلی جمع شده و ظاهر پوست داغ نشان داده نمیشود. دمای داخل بدن خیلی گرم است، ولی ظاهر پوست با لمس دست خیلی گرم نیست در این مرحله دمای بدن را خیلی پایین بیاورید. ولی قبل از هر چیزی به کمک نیاز است بلافاصله با اورژانس تماس بگیرید، چون اگر این وضعیت پیشرفت بیشتری داشته باشد ممکن است قادر به انجام این کار هم نباشید، ولی بعد از آن خودتان شروع کنید به خنک کردن بدن و استفاده از مایعات./شفقنا