هگمتانه نامی به بلندای تاریخ
در مسیر جاده زرین ابریشم و بر سر راه تیسفون و بیستون و بابل باستانی
آری اینجا ایران است کاروانی خسته از سمرقند جاده زرین ابریشم را طی نموده و شبی را در این گوشهای از تاریخ اطراق نموده است تا پیام شهر مرا به خسروان زرین تاج رساند که؛ همدان کهنترین و قدیمیترین شهری است که آریاییها پس از ورود به فلات ایران آن را بنا نهادند و پایتخت اتحادیه قبایلی مادها است.
مادها ۱۵۰ سال قبل از هخامنشیان امپراطوری عظیمی در ایران تشکیل دادند و هسته اولیه پایتخت مادها که آن را هگمتانه می خواندند حدود ششصد و هفتاد سال پیش از میلاد مسیح در این مکان پی ریزی شده است و یونانیان آن را اکباتان میخواندند.
حکمتانه نام دیگر آن است که به معنی جای گرد آمدن بوده و نام این شهر به معنای گرد آمدن قبایل پراکنده مادها است که به ریاست دیاکو در برابر دشمنی قدرتمند آشوریان متحد شدند و با شکست آشوریان امپراطوری ۱۵۰ ساله را سامان بخشیدند که در آخر توسط کوروش کبیر بر افتاد و به هخامنشیان رسید.
کهنترین مورخی که از مادها و و هکمتانه نوشته است هرودوت تاریخ نگار سده پنجم پیش از میلاد مسیحی است
هرودوت می گوید دیاکو نخستین پادشاه ماد دستور داد تا کاخی عظیم برای وی بسازند و برگرد آن هفت حصار بر پا دارند.
حصارهای هفتگانه به طبقات مختلف تعلق داشت و کنگرههای هفت طبقه به رنگی خاص بود و پس از مادها هرچند که حکمتانه مرکزیت خود را از دست داده بود، ولی همچنان در مسیر جاده ابریشم و به عنوان پایتخت سلسله قدرتمند هخامنشیان مورد توجه خاص بود و آن را آباد کردند و زیستند و رفتند زمانی که داریوش سوم هخامنشی با اسکندر مقدونی مواجه شد هکمتانه به صورت ویرانهای بود که به دستور داریوش، کوشکی بزرگ ساختند و بالغ بر ۳۰۰ مخفیگاه را جهت نگهداری گنجینهها و خزاین آن ساختند و بر آن ۸ درب آهنین ساختند و نام هگمتانه در کتیبهها و نوشتههای گذشته تلفظ های متفاوتی از جمله آمادای، حکمتانه، ه مدانه، اکباتان، آنادانا ذکر شده است از این رو میتوان به کتیبه تیگلت پیله سر یکم آشوری اشاره کرد.
بیشتر پژوهندگان و پژوهشگران تاریخی و باستان شناسی بر این باورند که بناهای امروز هگمتانه در همدان بقایای به جای مانده از شهر هگمتانه مادی است.
در تپه هگمتانه آثار فراوانی از دوران مادها، هخامنشیان، اشکانیان، ساسانیان و دوران اسلامی یافت شده است که بیشتر در موزه لوور پاریس و موزه ملی ایران باستان و موزه همدان نگهداری می شود این امر نشان از رونق تمدنهای دیرین در تمام ادوار تاریخ ایران دارد.
بعد از انقراض مادها همدان هرچند مرکزیت نخستین خود را از دست داد، ولی به عنوان یکی از پایتختهای هخامنشیان همواره مورد توجه بود .
کتیبههای گنجنامه، بقایای ستونهای سنگی کاخهای هخامنشی، جامها و الواح زرین و سیمین به دست آمده از همدان حاکی از اهمیت این منطقه در دوران هخامنشی است و مجسمه شیر سنگی نیز یادگاری از حضور سلوکیان در همدان است که به دستور اسکندر مقدونی بر مزار یکی از فرماندهان شجاع این سلسله بنا نهاده شده است.
پس از انقراض سلسله سلوکیان و جانشینان اسکندر سلسله اشکانیان یا همان پارتیان در ایران روی کار آمدند و طبق سنگ نوشته یونانی بر روی مجسمه هرکول در بیستون کرمانشاه که قدمت آن به سال ۱۴۸ پیش از میلاد میرسد و ظاهراً هگمتانه تا زمان پادشاهی مهرداد یکم اشکانی سقوط نکرده بود.
آری اینجا هگمتانه است
جایی برای گذر از تاریخ
تاریخ پر فراز و نشیب به این سرزمین کهن
جایی که همواره مورد طمع و گستاخی بیگانگان قرار داشته و این آثار به جای مانده خود شاهد خوبی در اینباره است.
امید است با ثبت جهانی این اثر ملی و کهن و با پژوهشهای تاریخی و باستان شناسی دقیق و منسجم راز این بنای بسیار کهن را دریابیم و بر خود ببالیم که میراث دار چه بزرگانی بوده ایم و در چه موقعیت مکانی و تمدنی بی نظیری قرار گرفته ایم.